100. rocznica podpisania Dekretu o archiwach państwowych

Na rewersie umieszczono w otoku napis 100. ROCZNICA PODPISANIA DEKRETU O ARCHIWACH PAŃSTWOWYCH. Centralną część monety wypełnia wizerunek drzewa, którego prawa część ma charakter tradycyjny, a lewa nawiązuje do świata technologii cyfrowej. Z jednej strony symbolizuje ono trwałość tradycji, osadzenie w przeszłości zapisanej w archiwaliach. Z drugiej strony stanowi odniesienie do przyszłości, do cyfryzacji zasobów. Trzydzieści trzy liście (tradycyjne i „cyfrowe”) symbolizują współczesną sieć archiwów państwowych, a centralnie umieszczony liść w koronie drzewa – Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych.

Na awersie monety widnieją regały kompaktowe służące do przechowywania archiwaliów oraz mikrodruk z powtarzającym się napisem ARCHIWA PAŃSTWOWE, symbolizujące zapis na nośniku cyfrowym.

W dniu 7 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał Dekret o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami. Dokument ten stanowił podstawę prawną utworzenia i funkcjonowania archiwów w odrodzonej Rzeczypospolitej. Zastąpił on Reskrypt Rady Regencyjnej w tej sprawie, wydany 31 lipca 1918 r.

Dekret zawiera dziesięć rozdziałów poświęconych organizacji i zadaniom budowanej od podstaw sieci archiwów państwowych. Tworzono je w okresie bardzo trudnym dla młodego państwa, bez odpowiedniej infrastruktury technicznej i zaplecza niezbędnego do ich sprawnego działania. Przyjęty wówczas scentralizowany model kierowania był jedyną gwarancją rozwoju sieci archiwów i realizowanych przez nie zadań.

Archiwa państwowe za pośrednictwem ich organu nadrzędnego, którym był Wydział Archiwów Państwowych, zostały podporządkowane Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do zadań WAP oraz samych archiwów państwowych należało m.in.: gromadzenie i przechowywanie zabytków rękopiśmiennych dotyczących kultury i dziejów Polski, opieka techniczna i naukowa nad zbiorami archiwalnymi, ratowanie oraz zabezpieczanie zabytków archiwalnych przed zniszczeniem, a także rewindykacja znajdujących się poza granicami kraju archiwaliów stanowiących własność państwa polskiego.

Struktura organizacyjna, obejmująca archiwa w Warszawie i na obszarze całej Rzeczypospolitej, z czasem się zmieniła. Było to konsekwencją stopniowego przejmowania archiwów mających zasoby historyczne, a w 1919 r. znajdujących się jeszcze poza granicami kraju. Skutkiem działań prowadzonych na podstawie Dekretu było stworzenie zasobu archiwów państwowych, szacowanego w 1939 r. na 90 tys. metrów bieżących akt. Dokument obowiązywał do marca 1951 r. Współcześnie strukturę organizacyjną archiwów państwowych tworzy Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i 33 archiwa terenowe wraz z podległymi im jednostkami.

dr Tomasz Matuszak (źródło: nbp.pl)