Wincenty Witos

Wincenty Witos (1874–1945) – polityk, publicysta; trzy‑ krotny premier II RP; przywódca Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” i Stronnictwa Ludowego; członek Ligi Narodowej, jeden z ojców niepodległości.

Urodził się w Wierzchosławicach w chłopskiej rodzinie. W szkole elementarnej dał się poznać jako zdolny uczeń, jednak z racji słabej kondycji finansowej rodziny nie mógł się dalej kształcić; został samoukiem, czytającym literaturę piękną. Włączył się w ruch ludowy w Galicji jako publi‑ cysta prasy ludowej, m.in. w latach 1896–1903 publiko‑ wał w „Przyjacielu Ludu”. W 1898 r. ożenił się z Katarzyną z domu Tracz, mieli córkę Julię.

Jako lokalny działacz ludowy w 1908 r. został posłem na Sejm Krajowy we Lwowie, a w 1911 r. zdobył mandat do Rady Państwa w Wiedniu. W 1909 r. został wybrany na wójta i sprawował tę funkcję aż do 1931 r. Po rozła‑ mie w ruchu ludowym, w 1914 r. został jednym z liderów PSL „Piast”. W momencie wybuchu I wojny światowej opo‑ wiedział się po stronie proaustriackiej, a następnie czyn‑ nie wspierał zaciąg chłopskich ochotników do Legionów. Jednak już w 1915 r. zbliżył się do narodowej demokracji, co ostatecznie w 1917 r. zaowocowało jego członkostwem w tajnej Lidze Narodowej. W listopadzie 1918 r. odmówił udziału w rządzie lewicowym Daszyńskiego w Lublinie, równocześnie kierując w Galicji Polską Komisją Likwida‑ cyjną gotową do uznania prawowitego rządu centralnego w Warszawie. W Sejmie Ustawodawczym został liderem PSL „Piast” i głównym koalicjantem klubu narodowego. Należał do najbardziej pracowitych posłów. W krytycznym momencie zbliżania się bolszewików pod Warszawę stanął na czele rządu RP, angażując cały swój autorytet na rzecz przekonania warstw ludowych do obrony młodego pań‑ stwa. W specjalnej odezwie z 30 VII 1920 r. pisał: „Od Was, Bracia Włościanie, zależy, czy Polska będzie wolnym pań‑ stwem ludowym, w którym lud będzie rządził i żył szczęśli‑ wie, czy też stanie się niewolnikiem Moskwy…”. W dniach Bitwy Warszawskiej był na pierwszej linii frontu.

W wyborach do sejmu i senatu Rzeczypospolitej z jesieni 1922 r. PSL „Piast” stał się ważną siłą polityczną, bez któ‑ rej nie mogła powstać większość parlamentarna oparta na sojuszu z narodowcami. Po tragicznej śmierci prezydenta Narutowicza, z inicjatywy Witosa powstał – ostatecznie wio‑ sną 1923 r. – rząd Chjeno-Piasta, na bazie porozumienia zwa‑ nego paktem lanckorońskim. Witos zagwarantował w nim przeprowadzenie reformy rolnej. Kryzys ekonomiczny wyklu‑ czył realizację tego zamysłu, jednak reforma rolna uchwalona w grudniu 1925 r. została oparta na zapisach wspomnianego paktu. Po raz trzeci Witos został premierem w maju 1926 r., w warunkach długotrwałego przesilenia rządowego i gróźb płynących ze strony marszałka Piłsudskiego gotowego do prze‑ rwania kryzysu parlamentarnego siłową metodą. W obliczu przewrotu majowego i przedłużających się walk ulicznych w stolicy gabinet Witosa podał się do dymisji. Był współtwórcą Centrolewu. Doprowadził do zjednoczenia ruchu ludowego i powstania Stronnictwa Ludowego w 1931 r., którego pozo‑ stał liderem. Wcześniej, aresztowany we wrześniu 1930 r. przez sanację wraz z innymi członkami Centrolewu, został wtrącony do twierdzy brzeskiej, a następnie w słynnym procesie – z wolnej stopy – w styczniu 1932 r. skazany na 1,5 roku więzienia. Zagrożony osadzeniem w więzieniu, udał się na emigrację do Czechosłowacji. W połowie lat 30. był – obok Paderewskiego, gen. Hallera i gen. Sikorskiego – inicjatorem powołania centroprawicowego porozumie‑ nia, nazwanego ostatecznie w 1936 r. Frontem Morges. Wrócił do kraju w marcu 1939 r.

Po wybuchu wojny odmówił współpracy z Niemcami; pozostawał w areszcie domowym w Wierzchosławicach przez cały okres okupacji. W 1945 r., mimo ciężkiej cho‑ roby, aktywnie włączył się w próbę reaktywowania PSL. Zmarł 31 X 1945 r., a jego pogrzeb w Krakowie miał cha‑ rakter ceremonii państwowej. Spoczął na cmentarzu w Wierzchosławicach.

prof. Jan Żaryn